هر چه دله تنگت میخواهد بگو.(بگو دیگه)

[آيت الحق]

و اما در پاسخ سؤال دوم مى توان گفت كه بعضى از گناهان به قدرى شديد است كه سبب بى ايمان از دنيا رفتن مى شود ، همانگونه كه درباره قتل نفس در ذيل آيه 93 سوره نساء آمده . در مورد زنا مخصوصا اگر زناى محصنه باشد نيز ممكن است چنين باشد . اين احتمال نيز وجود دارد كه خلود در آيه فوق در مورد كسانى است كه هر سه گناه را با هم مرتكب شوند ، هم شرك ، هم قتل نفس و هم زنا ، شاهد بر اين معنى آيه بعد است كه مى گويد:« الا من تاب و آمن و عمل صالحا »: مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد و به اين ترتيب مشكلى باقى نخواهد ماند . خداوند در سوره بلد نیز در مورد خلود کفار در جهنم می فرماید:« فَأَنذَرْتُكمْ نَاراً تَلَظى(بلد14) لا يَصلَاهَا إِلا الأَشقَى(15) الَّذِى كَذَّب وَ تَوَلى(16) »: و من شما را از آتشى كه زبانه مى كشد بيم مى دهم . كسى جز بدبخت ترين مردم وارد آن نمى شود . همان كس كه آيات ( خدا را ) تكذيب كرد و به آن پشت نمود . مردم را به دو گروه مؤمن سخاوتمند و گروه بى ايمان بخيل تقسيم كرده ، و سرنوشت هر كدام را بيان نموده است. از آنجا كه يكى از شعب هدايت هشدار و انذار است .
در آيه بعد مى افزايد : حال كه چنين است من شما را از آتشى كه زبانه مى كشد بيم مى دهم !. تلظى از ماده لظى ( بر وزن قضا ) به معنى شعله خالص است ، و مى دانيم شعله هاى خالص و خالى از هر گونه دود گرما و حرارت بيشترى دارد ، و گاه واژه لظى به خود جهنم نيز اطلاق شده است . سپس به گروهى كه وارد اين آتش بر افروخته و سوزان مى شوند اشاره كرده مى فرمايد : كسى جز بدبخت ترين مردم وارد آن نمى شود ( لا يصلها الا الاشقى ) . و در توصيف اشقى مى فرمايد : همان كسى كه آيات خدا را تكذيب كرد و به آن پشت نمود .

بنابر اين معيار خوشبختى و بدبختى همان كفر و ايمان است با پيامدهاى عملى كه اين دو دارد ، و به راستى كسى كه آن همه نشانه هاى هدايت وامكانات براى ايمان و تقوى را ناديده بگيرد مصداق روشن اشقى و بدبخت ترين مردم است . درجمله الذى كذب و تولى ممكن است تكذيب اشاره به كفر و تولى اشاره به ترك اعمال صالح بوده باشد ، چرا كه لازمه كفر همين است . و نيز ممكن است هر دو اشاره به ترك ايمان باشد به اين ترتيب كه اول پيامبر خدا را تكذيب مى كند ، و بعد پشت كرده براى هميشه از او دور مى شود . بسيارى از مفسران در اينجا اشكالى را مطرح كرده ، و به پاسخ آن پرداخته اند ، و آن اينكه : آيات فوق نشان مى دهد كه آتش دوزخ مخصوص كفار است ، و اين مخالف چيزى است كه ازآيات ديگر قرآن و مجموعه روايات اسلامى استفاده مى شود كه مؤمنان گنهكار نيز سهمى ازآتش دوزخ دارند .

[آيت الحق]

همچنین خداوند در مورد خلود و جاودانگی عذاب فجار می فرماید:«إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِى نَعِيم(انفطار ،13) وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِى جَحِيم(انفطار،14) يَصلَوْنهَا يَوْمَ الدِّينِ(انفطار،15) وَ مَا هُمْ عَنهَا بِغَائبِينَ(انفطار،16) : مسلما نيكان در نعمت فراوانى هستند . و بدكاران در دوزخند . روز جزا وارد آن مى شوند و مى سوزند . و هيچگاه از آن غائب و دور نيستند . فجار جمع فاجر در اصل از فجر به معنى شكافتن وسيع است ، و طلوع صبح را به اين جهت طلوع فجر مى گويند كه گوئى پرده سياهى شب با سپيده دم به كلى شكافته مى شود ، و از همين رو واژه فجور در مورد اعمال كسانى كه پرده عفاف و تقوى را مى درند و در راه گناه قدم مى گذارند به كار مى رود . جحيم از ماده جحم ( بر وزن فهم ) به معنى بر افروختن آتش است ، بنا بر اين جحيم همان آتش فروزان و شعله ور است ، و معمولا در تعبير قرآن به معنى دوزخ آمده . و اينكه مى فرمايد : نيكوكاران در بهشت ، و بدكاران در دوزخند ممكن است به اين معنى باشد كه آنها هم اكنون نيز در بهشت و دوزخ وارد شده اند ، و در همين دنيا نيز نعمتهاى بهشتى و عذابهاى دوزخى آنها را فرا گرفته ، همانگونه كه در آيه 54 سوره عنكبوت مى خوانيم : «و ان جهنم لمحيطة بالكافرين» : دوزخ كافران را احاطه كرده است . ولى جمعى گفته اند كه اينگونه تعبيرها اشاره به آينده حتمى است . در آيه بعد توضيح بيشترى درباره سر نوشت فاجران داده ، مى افزايد :

آنها در روز جزا داخل دوزخ مى شوند و با آتش آن مى سوزند ( يصلونها يوم الدين ) . هرگاه معنى آيه گذشته چنين باشد كه آنها هم اكنون داخل دوزخند اين آيه نشان مى دهد كه در روز قيامت ورود بيشتر و عميقترى در اين آتش سوزان مى يابند و اثر آتش را به خوبى احساس مى كنند . يصلون از ماده صلى ( بر وزن سعى ) به معنى دخول در آتش و سوختن و برشته شدن و تحمل درد و رنج آن ، آمده است . و باز براى تاكيد بيشتر مى فرمايد : آنها هيچ گاه از آن غائب و دور نيستند ( و ما هم عنها بغائبين ) . بسيارى از مفسران اين جمله را دليلى بر خلود و جاودانگى عذاب فجار گرفته اند ، و چنين نتيجه گيرى كرده اند كه منظور از فجار در اين آيات كفارند ، چرا كه خلود و جاودانگى جز در مورد آنها وجود ندارد ، بنا بر اين فجار كسانى هستند كه پرده هاى تقوى و عفاف را به خاطر عدم ايمان و تكذيب روز جزا دريده اند ، نه به خاطر غلبه هواى نفس در عين داشتن ايمان . ضمنا آيه فوق اين حقيقت را نيز بازگو مى كند كه عذاب دوزخيان هيچگونه فترتى ندارد ، و حتى براى ساعت و يا لحظه اى از آن دور نمى شوند .

[آيت الحق]

هم چنین خداوند در سوره حجر می فرماید:«رُبَما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ »(حجر ،2) :چه بسا كه كافران دوست مى‏دارند كه كاش مسلمان بودند .روایات مختلفی در زمینه این آیه و بحث خلود درجهنم ذکر شده است از جمله: قمى در تفسيرش به سند خود از پدرش از ابن ابى عمير از عمر بن اذينة از رفاعه از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: چون روز قيامت مى‏شود منادى از ناحيه خداى تعالى ندا مى‏كند كه هيچ كس جز مسلمان به بهشت نخواهد رفت، آن روز است كه كفار آرزو مى‏كنند اى كاش در دنيا مسلمان بودند. آن گاه اين آيه را تلاوت فرمودند:« ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهِمُ الْأَمَلُ» (حجر، 3) يعنى رهايشان كن تا مشغول عمل خودشوند،" فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ" « تفسير قمى، ج 1، ص 372 و 373».عياشى از عبد اللَّه بن عطاء مكى از امام باقر و امام صادق (ع) نظير اين روايت را آورده است « تفسير عياشى، ج 2، ص 239. ح 1.».
و در الدر المنثور است كه طبرانى- در كتاب الأوسط- و ابن مردويه به سند صحيح از جابر بن عبد اللَّه انصارى روايت كرده‏اند كه گفت: رسول خدا (ص) فرمود: مردمى از امت من به جرم گناهانشان عذاب مى‏شوند و هر قدر كه خدا بخواهد در آتش خواهند بود، آن گاه مشركين در آنجا ايشان را سرزنش مى‏كنند و مى‏گويند چرا ايمان و تصديق شما سودى برايتان نداشت در نتيجه هيچ موحدى نمى‏ماند مگر آنكه خداوند از آتش بيرونش مى‏آورد. آن گاه اين آيه را تلاوت فرمودند:" رُبَما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ»: (حجر ،2) :چه بسا كه كافران دوست مى‏دارند كه كاش مسلمان بودند.« الدر المنثور، ج 4، ص 92».اين معنى به طريق ديگرى از ابو موسى اشعرى و ابو سعيد خدرى و انس بن مالك نيز از آن جناب روايت شده است .

و در همان كتاب است كه ابن ابى حاتم و ابن شاهين- در كتاب السنة- از على بن ابى طالب (ع) روايت كرده‏اند كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: موحدين هر امتى كه مرتكب گناهان كبيره شده باشند در صورتى كه توبه نكرده و از آن پشيمان نباشند داخل جهنم مى‏شوند و در آنجا نه چشمهايشان كبود مى‏شود، و نه بدنشان سياه مى‏گردد، و نه همنشين شيطان مى‏شوند و نه دچار غل و زنجير مى‏گردند، نه حميم مى‏آشامند و نه قطران مى‏پوشند، و خداوند خلود در جهنم را بر جسدهايشان حرام مى‏كند، براى همين كه موحدند، و صورت هايشان را بر آتش حرام مى‏كند، بخاطر اينكه سجده كرده‏اند.و از همين‏ها افرادى هستند كه آتش تا روى پايشان را و افرادى تا پشت پاهايشان را مى‏گيرد، و افرادى تا رانشان و افرادى تا كمرشان و عده‏اى تا گردنشان فرا مى‏گيرد. و اين به خاطر تفاوت گناهانى است كه مرتكب شده‏اند. از نظر مدت هم بعضى يك ماه در آتش هستند و بعضى يك سال، ولى سرانجام بيرون مى‏آيند وطولانى‏ترين توقف ايشان به قدر عمر دنياست از روزى كه خلق شده تا روزى كه فانى مى‏گردد.

[آيت الحق]

سبب بيرون شدنشان از جهنم اين است كه يهود و نصارى و هر كه در آتش هست از اهل هر دين و هم چنين اهل شرك به اهل توحيد مى‏گويند: شما به خدا و كتب و رسل او ايمان آورديد و در عين حال با ما در جهنميد، پس ايمان شما بيهوده بود.آن وقت است كه خدا به ايشان غضبى مى‏كند كه براى هيچ امرى آن طور غضب نكرده باشد. آن گاه مؤمنين را از جهنم بيرون آورده بر سر چشمه‏اى كه ميان بهشت و صراط قرار دارد مى‏برد، پس در آنجا مى‏رويند مانند طرثوث كه در خاشاك و كف سيل مى‏رويد، آن گاه داخل بهشت مى‏شوند در حالى كه به پيشانيهايشان نوشته است" اين ها جهنمى‏هايى هستند كه از آتش دوزخ آزاد شده‏اند و تا خدا بخواهد در بهشت خواهند بود".و چون اين نوشته داغ ننگى بر پيشانيهاى ايشان است از خدا درخواست مى‏كنند كه آن را محو كند. خدا هم ملكى مى‏فرستد آن را محو مى‏كند، سپس ملائكه‏اى را كه با خود ميخ‏هاى آتشين دارند دستور مى‏دهد تا در جهنم را به روى باقيماندگان ببندند و با آن ميخ‏ها ميخكوبشان كنند اينجاست كه خداى تعالى كه در عرش قرار گرفته فراموششان مى‏كند و اهل بهشت هم در سرگرميشان به نعيم و لذت بهشتى از آنان غافل مى‏گردند و خداى تعالى در اين خصوص فرموده:« رُبَما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ» « الدر المنثور، ج 4، ص 93 و 94».
و نيز در آن كتاب است كه احمد و ابن مردويه از ابى سعيد روايت كرده‏اند كه گفت: رسول خدا (ص) چوبى در زمين فرو برد و چوب ديگرى پهلوى آن و چوبى ديگر بعد از آن در زمين نشانيد و فرمود هيچ مى‏دانيد كه اين چيست؟اصحاب گفتند: خدا و رسول داناتر است. فرمود: اين انسان است و اين اجل او و اين آرزوى اوست و او همواره در پى رسيدن به آرزوهاست و غافل از اينكه اجل قبل ازآرزوهايش قرار دارد « الدر المنثور، ج 4، ص 94». قريب به اين معنا به چند طريق نيز از انس از رسول خدا (ص) روايت شده است.و در مجمع البيان از امير المؤمنين (ع) روايت كرده كه فرمود:ترسناكترين چيزى كه بر شما مى‏ترسم پيروى هواى نفس، و درازى آرزو است، چون پيروى هوى و هوس شما را از حق جلوگيرى مى‏كند و درازى آرزو آخرت را از يادتان مى‏برد «2». و در تفسير قمى در ذيل آيه«ما نُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ ما كانُوا إِذاً مُنْظَرِينَ ، حجر ، 4» از معصوم نقل كرده كه فرمود: يعنى اگر ملائكه را نازل كنيم ديگر مهلتشان نداده هلاكشان مى‏كنيم. « مجمع البيان، ج 6، ص 329.»

[آيت الحق]

خـلود بـه مـعـنـاى ((جـاودانـگى )) است و در آيات قرآن به خلود و جاودانگى بهشتيان در بهشت و گـروهـى از جـهـنـمـيـان در جـهـنـم تـصـريـح شـده اسـت . البـتـه هـمـچـنـان كـه اصـل پـاداش مـورد نـقد و انكار واقع نشده ، جاودانگى پاداش نيز مورد نقد و ايراد واقع نشده و تـنـهـا جـاودانـگى كيفر مانند اصل كيفر مورد نقد و انكار قرار گرفته است . از اين رو منظور از ((خـلود)) در ايـن بـحث ، اقامت جاويد و ابدى در دوزخ و معذّب بودن به عذاب آن است ؛ بنابراين اگـر كـسـى به اقامت جاويد در جهنّم معتقد نباشد يا باشد ولى بگويد در آخر كار، فرد جهنمى ديـگـر احـسـاس عـذاب نـمى كند يا عذاب نمى شود يا جهنّم براى او سرد و لذيذ مى گردد، چنين كـسـى نيز منكر ((خلود)) است . اعتقاد به ((خلود)) يعنى اعتقاد به اين كه كسانى براى هميشه در جهنّم معذّب خواهند بود.

[آيت الحق]

و از جمله‌ اشكالات بر خلود در جهنم این گونه مطرح می شود که:

بهشت معبر و گذرگاست نه مقر و منزل همیشگی

بهشت‌ و جهنّم‌ معبري‌ است‌ به‌ منزل‌ و مقرّي‌. بهشت‌ معبر مطيع‌ است‌ در صراط‌ مستقيم‌، و مخلّد در آنست‌ در دورة‌ تعيّن‌ ملكات‌ خيريّه‌. و جهنّم‌ معبر عاصي‌ است‌ در صراط‌ مُعْوَج‌ افراط‌ و يا تفريط‌، و مخلّد در آنست‌ در دورة‌ تعيّن‌ ملكات‌ شرّيّه‌. و خلود در هردو محدود است‌ به‌ حدّ آسمان‌ و زمين‌، مگر آنچه‌ از مقتضيات‌ آن‌ آثار خارج‌ شود. و مقرّ و مقصد فقط فِي‌ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ (آیه 55 سوره قمر، «در نشیمنگاه صدق و راستی در نزد سلطان مالک مقتدر) است‌.

و اگر بنا بود جهنّم‌ منزلگاه‌ بود، اين‌ عالم‌ با شكوه‌ و عظمتِ آفرينش‌ كه‌ نمايندة‌ آفرينندة‌ عظيم‌ الشّأن‌: خداوند داناي‌ تواناي‌ عادل‌ حكيم‌ است‌، در نهايت‌ پستي‌ و حقارت‌ و هرج‌ و مرج‌، و بي‌ سر و ته‌ و بسيار كم‌ فائده‌ بود. براي‌ آنكه‌ حسّاً مي‌يابيم‌ كه‌ بيشتر اهل‌ آن‌، بي‌دانش‌ و بينش‌ هستند؛ و پاره‌اي‌ از آنهائي‌ كه‌ چيزي‌ مي‌دانند، مي‌كنند آنچه‌ نبايد بكنند، و نمي‌كنند آنچه‌ بايد بكنند؛ مگر قليلي‌، چنانكه‌ خداوند مي‌فرمايد: وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ (آیه 13 سوره سبا، «و کمی از بندگان من سپاسگزار هستند») پس‌ بيشتر اهل‌ عالم‌ بايد در جهنّم‌ مخلّد و در عذاب‌ مؤبّد باشند.

و در اين‌ نزديكي‌ يافتي‌ كه‌ هر مصنوع‌ نمايندة‌ آثار صانع‌ خود است‌، پس‌ اين‌ مصنوع‌ فاسد و مخلّد در جهنّم‌ إلي‌ الابد ـ به‌ معنائي‌ كه‌ مي‌گويند: تا خدا خدائي‌ مي‌كند ـ كه‌ به‌ هيچ‌ وجه‌ قابل‌ اصلاح‌ نباشد و خلاصي‌ و نجاتي‌ براي‌ او ميسّر نشود؛ العَياذُ بالله‌ نمايندة‌ عجز، يا جهل‌، يا بيهوده‌ كاري‌، يا ظلم‌ صانع‌ خواهد بود؛ وَ قَدْ تَعالَي‌ اللَهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوًّا كَبيرًا.

پس‌ مراد از خلود چنانكه‌ گفتيم‌، خلود در دورة‌ ملكات‌ و موافق‌ با آثار آن‌ تعيّنات است.

[آيت الحق]

بر اين‌ گفتار، جهاتي‌ از اشكال‌ و ايراد وارد است‌ كه‌ بر مصنّف‌ مقاله‌ خلط‌ شده‌ است‌:

بهشت و جهنم مظهر اسماء جمالیه و جلالیه خداوند

أوّلاً: اعمال‌ نيكوي‌ مؤمنان‌ صراط‌ و معبري‌ است‌ براي‌ وصول‌ به‌ مقام‌ جمال‌ و لقاي‌ حضرت‌ احديّت‌، و صراط‌ مستقيم‌ است‌ براي‌ مقام‌ فناء در ذات‌ حضرت‌ لايزالي‌. و اعمال‌ زشت‌ كافران‌ صراط‌ و معبري‌ است‌ براي‌ وصول‌ به‌ مقام‌ جلال‌ كبريائي‌، و صراط‌ مُعوَج‌ افراط‌ و تفريط‌ است‌ براي‌ مقام‌ فناء در كبريائيّت‌ و قهّاريّت‌ حضرت‌ حقّ سبحانه‌ و تعالي‌. و پس‌ از حصول‌ نيستي‌ و فناء محض‌ به‌ وسيلة‌ اعمال‌ صالحه‌ و يا اعمال‌ طالحه‌، بهشت‌ و جهنّم‌ است‌، و آنها در زندگيِ پس‌ از مرگ‌ و در عالم‌ بقاء مي‌باشند؛ و بنابراين‌ أبداً بهشت‌ معبر مطيعان‌ و جهنّم‌ معبر عاصيان‌ نخواهد بود.

بهشت‌ و دوزخ‌ هر كدام‌ تجسّم‌ اعمال‌ نيك‌ و زشت‌ است‌، كه‌ نفس‌ اعمال‌ در دنيا معبر بوده‌ است‌، و ليكن‌ چون‌ تجسّم‌ ملكوتي‌ آنها بعد از فناء و وصول‌ بوده‌ و در عالم‌ بقاء مي‌باشد، ديگر معبر بودن‌ معني‌ ندارد، زيرا معبر در راه‌ وصول‌ است‌ نه‌ پس‌ از وصول‌؛ و بنابراين‌ حتماً بايد منزلگاه‌ و مقرّ اصلي‌ بوده‌ باشند.

و ثانياً: گفتار قرآن‌ كريم‌: فِي‌ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ فقط‌ دربارة‌ مقرّ و مقصد متّقيان‌ و پرهيزگاران‌ است‌، زيرا كه‌ قبلاً فرموده‌ است‌: إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي‌ جَنَّـ'تٍ وَ نَهَرٍ. «پرهيزگاران‌ در بهشت‌هائي‌ و نهرهائي‌ از آب‌ روان‌ هستند.»

و مقرّ و مقصد همة‌ فرق‌ و طوائف‌ چنين‌ نيست‌؛ بعضي‌ همچون‌ نفس‌ مطمئنّه‌، در عباد خدا و در بهشت‌ خاصّ او هستند، و بعضي‌ همچون‌ مقرّبون‌ در بهشت‌هاي‌ نعيم‌ هستند، و بعضي‌ عِنْدَ رَؤوفٍ رَحيمٍ، و بعضي‌ عِنْدَ سَلاَمٍ مُؤْمِنٍ مي‌باشند. و خلاصه‌ هر يك‌ از بهشتيان‌ تحت‌ اسم‌ خاصّي‌ واقعند.

و امّا دوزخيان‌ تحت‌ اسماء قَهّار، و جبّار، و ذوالكِبرياء و شديد العقاب‌، و خيرالماكرين‌، و منتقم‌، و شديد البطش‌ و غيرها مي‌باشند؛ و هر يك‌ از آنها تحت‌ اسم‌ خاصّي‌ قرار د